สืบสานภูมิปัญญาพื้นบ้าน "ตำนานดิน"

สืบสานภูมิปัญญาพื้นบ้าน "ตำนานดิน"

เรียบเรียงโดย : ศุภรัตน์ นามมนตรี และ วรพงศ์ ผูกภู่ (บริษัท อาร์แอนด์ดี ครีเอชั่น จำกัด)

ตำนานดิน พืชท้องถิ่นที่ชื่อสะดุดหู สู่การนำมาสร้างมูลค่าเพิ่มทางการท่องเที่ยว
ธรรมชาติสรรสร้างพืชพรรณไม้มากมายขึ้นบนโลก เพื่อเป็นส่วนหนึ่งให้กับความสมดุลในระบบนิเวศ และให้มนุษย์เราใช้ประโยชน์ทั้งทางตรงและทางอ้อม ทั้งนำมาเป็นอาหาร ยารักษาโรค ที่อยู่อาศัย หรือแม้กระทั่งนำมาทำเป็นเครื่องนุ่งห่ม ทั้งนี้การนำมาใช้ประโยชน์นั้นมักจะขึ้นอยู่กับองค์ความรู้และภูมิปัญญาของผู้คนในยุคสมัยนั้นๆ ซึ่งภายหลังที่วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีมีความก้าวหน้า จึงทำให้มีการศึกษา วิจัย และพัฒนาการนำพืชมาใช้ประโยชน์ในหลายๆด้าน ตามสรรพคุณเด่นของพืชชนิดนั้นๆ อาทิเช่น ยารักษาโรค สารสกัดในเครื่องสำอาง สารสกัดในน้ำหอม เป็นต้น นอกจากนี้พืชพรรณไม้บางชนิดถือเป็นเอกลักษณ์ของชุมชน จนกลายเป็นสิ่งดึงดูดทางการท่องเที่ยวก็มี อย่างไรก็ตามปฏิเสธไม่ได้ว่าหลายๆ องค์ความรู้ใหม่ๆ ได้ใช้ข้อมูลจากฐานความรู้และภูมิปัญญาดั้งเดิมของคนสมัยก่อนหรือคนในท้องถิ่น ประกอบกับการออกแบบกระบวนการศึกษาข้อมูลอย่างมีส่วนร่วมของนักวิชาการและผู้รู้ในชุมชน เกิดการพัฒนาที่สอดคล้องกับฐานต้นทุนชุมชน นำไปสู่การพัฒนาองค์ความรู้ใหม่ๆ และแนวทางการต่อยอดพืชท้องถิ่นให้มีคุณค่าและมูลค่าเพิ่ม ดังเช่น ชุมชนบ้านเขาพระ ตำบลอู่ทอง อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี ที่ได้นำ “ตำนานดิน” พืชในท้องถิ่นที่ชื่อมีเสน่ห์และสะดุดหู มาใช้พัฒนาเป็นกิจกรรมการท่องเที่ยวของบ้านเขาพระได้อย่างน่าสนใจ

การศึกษาเรื่องราวของตำนานดิน บ้านเขาพระ เกิดขึ้นระหว่างการดำเนินงาน “กิจกรรมการสร้างกระบวนการมีส่วนร่วมของชุมชนเพื่อวิเคราะห์ข้อมูล บริบทชุมชน ด้านนิเวศน์วัฒนธรรม และภูมิปัญญาสังคม” ภายใต้โครงการสร้างและพัฒนาศักยภาพการสื่อความหมายในเขตพื้นที่พิเศษ 7 โดยคณะทำงานและคนในชุมชนได้จัดกระบวนการร่วมกันระดมความคิดเห็นเพื่อวิเคราะห์ในประเด็นทรัพยากรทางการท่องเที่ยวหรือที่เรียกกันว่า วิเคราะห์ของดีชุมชน  เช่น ทรัพยากรธรรมชาติ วิถีชีวิต วัฒนธรรม ภูมิปัญญา เป็นต้น เพื่อเฟ้นหาจุดเด่นและเอกลักษณ์ของชุมชนที่จะนำมาต่อยอดการท่องเที่ยวโดยชุมชน จากกระบวนการนี้ทำให้ได้รู้จักกับ “ตำนานดิน”

ด้วยชื่อที่แปลกสะดุดหู และไม่เคยได้ยินมาก่อน ทำให้คณะทำงานให้ความสนใจตำนานดิน และเสนอแนะให้ศึกษาข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับพืชชนิดนี้ จึงได้ร่วมกันลงพื้นที่สำรวจต้นตำนานดิน และเมื่อขุดรากขึ้นมาทดสอบกลิ่น พบว่า รากตำนานดินมีกลิ่นหอมละมุม และพืชชนิดนี้ ที่ชาวบ้านเขาพระเรียกว่า ตำนานดิน นั้นมีชื่อสามัญว่า อบเชยเถา

                 การจัดเวทีประชุมกลุ่มเพื่อร่วมกันวิเคราะห์ของดีชุมชน และการลงพื้นที่สำรวจต้นตำนานดิน

 
                             

                                         ต้นตำนานดิน

ตำนานดิน หรือ อบเชยเถา มีลักษณะเป็นพันธุ์ไม้เถาเลื้อย ที่ขึ้นในพื้นที่ชุมชนบ้านเขาพระ อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี จากข้อสังเกตเป็นพืชที่เติบโตในสภาพอากาศแห้งแล้ง เป็นพืชทนแดด ซึ่งภูมิปัญญาของคนบ้านเขาพระ คือจะนำมาใส่ในกาละแม โดยจะนำรากมาสับละเอียดและใส่ลงไปในกาละแมในขณะที่กวน ทำให้กาละแมบ้านเขาพระมีกลิ่นหอม อร่อยจนเป็นเอกลักษณ์

จากการค้นคว้าข้อมูลเกี่ยวกับตำนานดินหรืออบเชยเถา พบว่า มีชื่อทางพฤกษศาสตร์ คือ Zygostelma benthami Baill. อยู่ในวงศ์ : ASCLEPIADACEAE มีชื่ออื่นเรียกแตกต่างออกไปตามพื้นที่ เช่น เครือเขาใหม่ (แพร่), เชือกเถา (นครสวรรค์), อบเชยป่า (กรุงเทพฯ), กำยานเครือ เครือเขาใหม่ เถาเชือกเขา (ภาคเหนือ), จั่นดิน กู๊ดิน (ภาคอีสาน), อบเชยเถา (ภาคกลาง), และที่ชุมชนบ้านเขาพระ อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี เรียกพืชชนิดนี้ว่า “ตำนานดิน” เป็นไม้เถาล้มลุก มีสองชนิด คือ ตัวผู้และตัวเมีย ลำต้นเรียวยาวมีขนสั้นๆเล็กน้อยสีเขียวอ่อนเมื่อแก่เปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลอ่อน มีน้ำยางสีขาว ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม ดอกช่อ กลีบดอกด้านนอกสีเขียวแกมเหลือง ด้านในสีม่วง ผลเป็นฝักคู่ เมื่อแก่จะแตกออก รากมีกลิ่นหอมคล้ายเปลือกอบเชย มีรยางค์ (ส่วนที่ยื่นออกจากส่วนหลักของอวัยวะของสิ่งมีชีวิต) ขึ้นตามป่าเบญจพรรณ พบได้โดยทั่วไปในทุกภาค ขยายพันธุ์ด้วยเมล็ด หรือปักชำ

                                                           รากตำนานดิน

สรรพคุณเด่นของตำนานดิน

 รากตำนานดินเป็นส่วนประกอบที่สำคัญของการทำเครื่องหอมโบราณ ช่วยให้ตัวหอมและดับกลิ่นที่ไม่พึงประสงค์
 ป้องกันปัญหาโรคผิวหนัง รักษาสิว ฝ้า ผดผื่นคัน การศึกษาวิจัยเพิ่มเติมของอบเชยเถา พบว่า ผลิตภัณฑ์จากสารสกัด

 รากอบเชยเถา มีฤทธิ์ต้านการสร้างเม็ดสี เป็นเครื่องสำอางสำหรับทาหน้าขาว
 ผลสามารถรับประทานได้ ทั้งผลดิบและผลสุก เป็นยาขับลมในลำไส้ แก้ปวดมวนทอง แก้ลมวิงเวียนหน้ามืดตาลาย วิงเวียงศีรษะ แก้อ่อนเพลีย แก้ปวดมวนในท้อง บำรุงหัวใจ ทำให้จิตใจชุ่มชื่น กระปรี้กระเปร่า
 หมอยาพื้นบ้านนำมาใช้เป็นยาบำรุงกำลัง บำรุงร่างกาย เพิ่มสมรรถภาพทางเพศ บำรุงกำหนัด เป็นสมุนไพรที่มีสรรพคุณเป็นยาชูกำลังชั้นยอด และมีกลิ่นหอมมากช่วยกระตุ้นให้เกิดอารมณ์ผ่องใส โดยนำส่วนของรากมาเป็นเครื่องหอม หรือเครื่องดื่ม โดยให้ใช้รากตากแห้ง ใช้ 1 หยิบมือ มาต้มหรือชงเป็นชา

จากกระบวนการทำงานดังกล่าว ตั้งแต่ขั้นตอนการร่วมกันระดมความคิดเห็น ค้นหาข้อมูลความรู้เกี่ยวกับตำนานดิน ไปจนถึงการลงพื้นสัมภาษณ์ผู้รู้ สำรวจต้นตำนานดินของจริง และศึกษาค้นคว้าประโยชน์และสรรพคุณเด่นของพืชชนิดนี้ หลังจากนั้นได้นำตำนานดินมาทดลองทำชา และทำสครับขัดผิด จนทำให้ได้มาซึ่งแนวทางการนำตำนานดินมาพัฒนาต่อยอดผลิตภัณฑ์ทางการท่องเที่ยว  และสิ่งสำคัญที่ได้จากกระบวนการทำงาน คือ ชาวบ้านเขาพระได้ความรู้ใหม่เกี่ยวกับตำนานดิน ที่ไม่เพียงแค่ให้ประโยชน์จากการนำมาเป็นส่วนผสมในขนมกาละแม แต่ยังสามารถใช้สรรพคุณด้านอื่นๆ มาสร้างคุณค่าและมูลค่าเพิ่มให้โดยการนำมาเป็นส่วนหนึ่งของกิจกรรมท่องเที่ยวของชุมชนได้

ปัจจุบันกลุ่มการท่องเที่ยวโดยชุมชนบ้านเขาพระ ได้นำตำนานดินมาต่อยอดการท่องเที่ยวหลายกิจกรรม ได้แก่  นำมาคั้นน้ำใช้หุงข้าวเพื่อให้ข้าวมีกลิ่นหอม ชาตำนานดิน กิจกรรมนวดบำรุงผิดหน้าด้วยตำนานดิน จนกล่าวได้ว่า ตำนานดินได้สร้างเอกลักษณ์ให้แก่ชุมชนบ้านเขาพระ สร้างคุณค่าและมูลค่าเพิ่มให้กับคนในชุมชน ได้อย่างน่าสนใจ

ชาตำนานดิน

ข้าวหอมตำนานดิน

  

กิจกรรมขัดผิวด้วยสครับตำนานดิน