การสูญเสียพื้นที่สาธารณประโยชน์ของชุมชนจากการท่องเที่ยว

การสูญเสียพื้นที่สาธารณะของชุมชนจากการท่องเที่ยว
วรพงศ์ ผูกภู่ (บริษัท อาร์แอนด์ดี ครีเอชั่น จำกัด)

          การท่องเที่ยวโดยชุมชนซึ่งถือกำเนิดขึ้นในประเทศไทยมาเป็นระยะเวลากว่า 20 ปีแล้ว และเริ่มเป็นที่รู้จักอย่างแพร่หลายเมื่อราว 5 ปีที่ผ่านมานี้ นับเป็นรูปแบบการท่องเที่ยวที่มีอนาคตสำหรับการท่องเที่ยวไทย และมีอัตราการเติบโตขึ้นของทั้งจำนวนและกระแสความนิยมเพิ่มขึ้นมาโดยลำดับ สิ่งที่เกิดขึ้นมาพร้อมกับการท่องเที่ยวโดยชุมชนแน่นอนว่ามีทั้งผลกระทบเชิงบวกและผลกระทบเชิงลบซึ่งเริ่มมีปรากฏการณ์ด้านผลกระทบให้เห็นเพิ่มขึ้นในแหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนที่มีชื่อเสียง

          สถานการณ์ที่เกิดขึ้นต่อแหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนที่มีชื่อเสียงหลายแห่ง ซึ่งอาจจะยังไม่เป็นประเด็นที่ผู้คนให้ความสนใจมากนัก แต่มีความสำคัญอย่างยิ่งต่อการจัดการแหล่งท่องเที่ยวและคุณภาพชีวิตของคนในชุมชน นั่นคือ การสูญเสียพื้นที่สาธารณะของชุมชนจากการท่องเที่ยว ในบทความนี้ผู้เขียนได้ยกตัวอย่างกรณีศึกษาของชุมชนท่องเที่ยวที่มีชื่อเสียงบางแห่งของภาคเหนือ ได้มีการใช้พื้นที่สาธารณประโยชน์ที่เปลี่ยนแปลงอย่างมีนัยสำคัญ ซึ่งจะเป็นบทเรียนให้กับชุมชนต่าง ๆ ที่กำลังดำเนินการเจัดการท่องเที่ยวได้นำไปวางแผนและจัดการพื้นที่ของตนเองอย่างมีประสิทธิภาพ

          แหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนหลายแห่งมีข้อจำกัดด้านพื้นที่ และมีพื้นที่สาธารณประโยชน์ไม่มากนัก เนื่องจาก อยู่ในเขตเมืองมีความหนาแน่นของที่อยู่อาศัย ตั้งอยู่ในพื้นที่ป่าหรือมีความทับซ้อนกับพื้นที่ป่าของรัฐ ลักษณะภูมิประเทศเป็นภูเขาสลับซับซ้อนหรือเป็นเกาะ เป็นต้น การมีพื้นที่สาธารณะในชุมชนจึงเป็นพื้นที่ที่มีความสำคัญต่อการใช้ประโยชน์ร่วมกันของคนในชุมชนเป็นอย่างมาก ไม่ว่าจะเป็น เพื่อการประกอบกิจกรรมทางศาสนา งานประเพณี งานแต่งงาน เพื่อการกีฬาและนัทนาการ พื้นที่หาอาหารจากธรรมชาติ พื้นที่พักผ่อนหย่อนใจ หรือแม้กระทั่งพื้นที่สำหรับลูกหลานของคนในชุมชนในการวิ่งเล่นและทำกิจกรรม จากประสบการณ์ในการเดินทางไปยังแหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนหลายแห่งและการเก็บข้อมูลในการสำรวจพื้นที่แหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนหลายแห่ง พบว่า

พื้นที่สาธารณประโยชน์ในชุมชนเปลี่ยนไปเป็นพื้นที่เพื่อให้บริการนักท่องเที่ยว ดังนี้
1. เป็นแหล่งท่องเที่ยว เป็นเส้นทางการท่องเที่ยว
2. เป็นสถานที่จอดรถ
3. เป็นพื้นที่ทิ้งขยะและกำจัดขยะ
4. เป็นสถานที่ต้อนรับนักท่องเที่ยว ที่พักผ่อนสำหรับนักท่องเที่ยว
5. เป็นพื้นที่จำหน่ายสินค้า
6. เป็นห้องน้ำสาธารณะ

          อย่างไรก็ตาม นี่คือความจำเป็นของสาธารณูปโภคพื้นฐานสำหรับการท่องเที่ยว และการใช้พื้นที่สาธารณะประโยชน์เพื่อการส่วนรวมนั้นเป็นสิ่งที่ดี แต่การใช้พื้นที่สาธารณประโยชน์ที่มีอยู่อย่างจำกัดนั้น ควรพิจารณาถึงการใช้ประโยชน์ในมิติอื่น ๆ ที่สอดคล้องกับวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของชุมชน และคุณภาพชีวิตของคนในชุมชนเป็นสำคัญ การจัดการพื้นที่และการกำหนดขีดความสามารถในการรองรับของแหล่งท่องเที่ยวโดยชุมชนจึงเป็นกลไกการจัดการการท่องเที่ยวของชุมชนเพื่อป้องกันและลดผลกระทบต่อความเป็นอยู่ของชุมชน สังคม-วัฒนธรรม และสิ่งแวดล้อม ดังนั้นการใช้ประโยชน์ของพื้นที่ให้เกิดประโยชน์สูงสุดคือ การทำหน้าที่ของพื้นที่สาธารณะยังคงดำรงอยู่ในขณะเดียวกันก็สามารถใช้ประโยชน์ในด้านการท่องเที่ยวของชุมชนได้ด้วย เป็นวิธีการที่สมดุลและก่อให้เกิดประโยชน์สูงสุดต่อชุมชน เพราะสิ่งเหล่านี้คือเสน่ห์และความงดงามของการท่องเที่ยวโดยชุมชน

สุดท้ายนี้ขอสรุปปัจจัยสำคัญในการลดผลกระทบจากการสูญเสียพื้นที่สาธารณะของชุมชนจากการท่องเที่ยวนั่นคือ
“ความพอดีและสมดุล”

พอดี คือ นักท่องเที่ยวมีจำนวนที่เหมาะสมกับการรองรับของพื้นที่ , คนในชุมชนมีความพอดี ไม่คาดหวังจากการท่องเที่ยวมากเกินไป
สมดุล คือ รักษาสมดุลของวิถีชีวิต ธรรมชาติ และการท่องเที่ยว ให้อยู่ร่วมกันได้